ASPEREN, BOB VAN

Nederland, Amsterdam - Waar blijft Sweelinck?

Stel, je bent nieuwsgierig naar Jan Pieterszoon Sweelinck (1562-1621). Per slot van rekening hoor je steevast beweren dat hij Nederlands grootste componist is. Je googelt zijn naam, in de stellige verwachting dat er in Amsterdam, zijn woonplaats, wel ergens een museum, huis of standbeeld uitrolt. Dat valt tegen. Er verschijnen een Sweelinck College en een Sweelinckcafé, en uiteindelijk ook een Sweelinck Museum. Helaas, achter die naam schuilt een verzameling oude klavierinstrumenten die al jaren door het land zwerft op zoek naar ruimte.

En verder? Ga in Amsterdam maar eens poolshoogte nemen aan de Koestraat nummer 15, het adres waar Sweelinck heeft gewoond. Je stuit er op nieuwbouw en aan een eerbetoon (‘hier stond de woning van...’) heeft niemand gedacht. Evenmin is de route bewegwijzerd die Sweelinck dagelijks liep, van hier naar zijn orgel in de Oude Kerk. Daar mag je binnen na betaling van 12 euro. Rechts bij het koor ligt grafsteen 99, dat is die van Sweelinck. Ingemetseld in een pilaar zit de gedenksteen die de Nederlandse Organisten Vereniging in 1931 liet plaatsen (‘ter Vereerende Nagedachtenis van den Nederlandschen Grootmeester van het Orgel’). Dat Sweelincks resten al in de 17de eeuw zijn geruimd, staat dan weer nergens. Graag een glimpje orgelmuziek horen, op een instrument dat hij heeft gekend? Pech. Toen de huidige orgels in de Oude Kerk werden geplaatst, was Sweelinck al jaren overleden.

Minstens zo gênant zijn de schermutselingen rondom een standbeeld. In 1900 vond er een geldinzameling plaats voor een Sweelinckmonument. De dirigent Willem Mengelberg sprak er zijn steun voor uit. De componist Alphons Diepenbrock deed de collecte daarentegen af als ‘een vrij oppervlakkige en noodelooze onderneming’. De opbrengst bedroeg 663 gulden en 55 cent, een slordige twintig mille te weinig.

Pijnlijk werd het in 1944. Op 11 mei, de verjaardag van NSB-voorman Anton Mussert, verscheen aan het Amsterdamse Valeriusplein een Sweelinckstandbeeld. Een fout stadsbestuur had de opdracht gegund aan een foute beeldhouwer, Frans Werner. Na de bevrijding werd de componist meteen van de sokkel getrokken en afgevoerd naar een gemeentewerf. Toen daar wonin- 13 gen moesten komen, werd de sculptuur vernietigd. ‘Het puin is afgevoerd’, noteerde op 29 mei 1972 een ijverige ambtenaar.

Zelf een Sweelincktochtje maken? Dan voert de reis langs Stromarkt 9 in Deventer, zijn vermoedelijke geboortehuis. Het Nationaal Orgelmuseum in Elburg heeft een zaal voor hem ingeruimd, mét buste. En aan het Sweelinckplein in Den Haag staat een standbeeld dat is gemaakt door Dirk Bus. Titel: ‘de zwevende Orpheus, begeleid door vogels’. Een kunstcriticus vond het in 1962 een ‘equilibrische prestatie’, de muziekwereld spreekt nog steeds van een mislukking.

Laten wij dan proberen Sweelinck naar het leven te tekenen. Zie hem zitten, achter het klavecimbel bij de Calandrini’s thuis, een naar Amsterdam gevluchte koopmansfamilie uit Toscane. Tot ver na middernacht zit hij te improviseren, ‘niet cunnende ophouden’. Met Den lustelicken Mey speelt hij iedereen plat. Tientallen variaties schudt Sweelinck uit zijn mouw, ‘dan sus, dan soo’. Helaas heeft hij ze niet opgeschreven. Maar luister naar de tierelantijnen in More palatino en je krijgt een idee.

Guido van Oorschot
Aangenaam Klassiek 2020